İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanla Ermənistan bir-birini sülh danışıqlara getməməkdə ittiham edirlər. Tərəflər arasında kommunikasiyaların açılmasını nəzərdə tutan üçtərəfli komissiyanın işi dayandırılıb. Bakı və Yerevan kommunikasiyaların açılmasının vacibliyini vurğulayırlar, bu məsələdə həmrəydirlər, o zaman niyə ziddiyətlər ortaya çıxır?

Koordinat.az xəbər verir ki, Yerevandakı Regional Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru Richard Giragosianın "BBC News Azərbaycanca"ya müsahibəsində bu və digər sualları cavablandırıb. O, deyib ki,  illər boyu həm Azərbaycan, həm də Ermənistan Dağlıq Qarabağ məsələsində bir-birindən uzaq mövqedə idilər, bu da hər iki tərəfin münaqişəyə baxışlarındakı təməl fərqdən irəli gəlirdi: ərazi bütövlüyü və ya öz müqəddəratını təyinetmə: "Müharibədən sonrakı bu dövrdə də hər iki tərəf münaqişəni çox fərqli şəkildə görməyə davam edir - Azərbaycan münaqişəni həll etdiyinə inanır, Ermənistan isə Qarabağın statusu ilə bağlı diplomatik danışıqlara qətiyyətlə sadiq qalmaqdadır. Eyni fərq, kommunikasiyaların açılmasına da aiddir - regional ticarət, nəqliyyat və kommunikasiya əlaqələrinin nə vaxt və necə bərpa olunacağında dair fundamental fikir ayrılığı mövcuddur.

-Ermənistan hakimiyyətində Azərbaycanla kommunikasiyaların açılmasında fikir müxtəlifliyi varmı?
- Azərbaycanla kommunikasiyalar məsələsində əsl fikir ayrılığı, yenidən seçilən Baş nazir Nikol Paşinyan hökumətinin daxilində deyil, əksinə o, iqtidarla müxalifət arasındadır. Keçmiş Prezident Robert Koçaryan son seçkilərin pis nəticələrinə görə zəifləsə də, barışıq yerinə intiqam almaqla hədələyən sərt-xətt yanaşmasını təmsil edir.

-Hazırda Azərbaycan, Ermənistan və Rusiyanı təmsil edən işçi qrup Zəngəzurdan yolun açılması üzərində işləyir. Sizin məlumatınız varmı - burada işlər hansı mərhələdədir? Hansı təkliflər səslənir?
- Regional ticarət və nəqliyyat üzrə üçtərəfli (Ermənistan, Azərbaycan və Rusiya) işçi qrupu, bütün tərəflərin diplomatik təmaslarında irəliləyişin yeganə sahəsini təşkil edir.
Ancaq danışıqların gedişatı ilə bağlı hər hansı konkret informasiyanın çatışmazlığı təhlükəli inkişafdan xəbər verir: informasiya çatışmazlığı yalnız səhv məlumat və ya dezinformasiya riskini artırır. Və bu proses Rusiya tərəfindən idarə edildiyindən, Moskvanın planlarına qarşı müdafiəsiz olan Yerevan və Bakı üçün kənar manipulyasiyanın əlavə təhlükəsi yaranır.

-Zəngəzur koridoru ilə Laçın koridoru arasında hansısa paralellik aparmaq olarmı? Sizcə, Ermənistan hakimiyyətində belə bir narahatlıq varmı ki, əgər Zəngəzur koridorundan Azərbaycana yol verilməsə, o zaman Azərbaycan da Laçın koridorunun bağlanması məsələsini gündəmə gətirə bilər?
- Bəli, Azərbaycanın Zəngəzur və Laçın dəhlizini əlaqələndirmək istədiyinə dair real bir narahatlıq var. Bu narahatlığı Ermənistana qarşı ərazi ambisiyalarının olacağı qorxusunu yaradan Azərbaycan rəhbərliyinin dəfələrlə təkrarladığı təhdidlər daha da dərinləşdirib. Buna baxmayaraq, ticarətin və nəqliyyatın bərpası məsələsi daha geniş tədbirlər paketi olmalıdır və yalnız Naxçıvana və ya Laçın dəhlizinə çıxışla məhdudlaşmamalıdır.

- Ümumiyyətlə, Zəngəzur koridorunun açılması üçün indiyə kimi səslənməyən şərt varmı? Biz birini eşitmişik: Azərbaycan hərbçiləri Ermənistan ərazisindən çıxsın. İctimaiyyətin bilmədiyi başqa hansısa şərtlər varmı? Və yaxud hansı şərtlərin mövcudluğunu ehmal edirsiniz?
- Yaxşı sualdır, sadəcə, cavabını bilmirəm.

-Qarabağın statusu məsələsində tərəflərin mövqeyi əks qütblüdür. Sizcə, Bu məsələdə Azərbaycan və Ermənistan ortaq məxrəcə gələ bilərmi? Və necə gələ bilər?
- Azərbaycan və Ermənistan arasında hər hansı gələcək sülh diplomatiyaya qayıdışı, Rusiyanın tətbiq etdiyi hazırkı 2020-ci il noyabr atəşkəs razılaşmasını daha davamlı və uzun sürən sülh müqaviləsinə çevirmək üçün rəsmi diplomatik danışıqları tələb edir. Belə bir sülh sazişi altında, demobilizasiya və qoşunların çəkilməsindən başlayaraq sərhədin demarkasiyasına qədər bütün açıq qalan məsələlər qanuni və rəsmi qaydada həll edilə bilər. ABŞ və Rusiyanın vasitəçiliyi ilə aparıla biləcək bu cür diplomatik proses, eyni zamanda Dağlıq Qarabağın həll olunmamış "statusu" məsələsinə fokuslanacaq - lakin müharibədən sonrakı yeni reallığa əsaslanaraq. Bütün hərbi əsirlərin və mülki qeyri-döyüş məhbuslarının Azərbaycan əsirliyindən geri qaytarılmasının yubanmasını nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, diplomatiyaya qayıdış razılaşdırılmış sülh sazişinin əldə olunmasının təxirə salınmasını daha da dərinləşdirir. Bu kontekstdə belə bir sülh sazişinin zaman cədvəli əsasən Azərbaycan hökumətindən asılıdır və Bakının yenidən sülh prosesində iştirak etməyə hazır olmasından asılı olacaq, ancaq bu dəfə daha özünə inamlı bir mövqedən - 2020-ci il müharibəsinin qalibi kimi.

-Azərbaycanda siyasi şərhçilər hesab edirlər ki, Qarabağın statusu məsələsi Qarabağdakı erməni əhalisi ilə Azərbaycan hökümətinin ixtiyarına buraxılmalıdır, Ermənistan buna qarışmamalıdır. Bu məsələyə sizin baxışınız necədir?
- Dağlıq Qarabağın geri qalan qalıqlarını xilas edən və Qarabağ erməni əhalisini Azərbaycan silahlı qüvvələrinin irəliləməsindən xilas edən, Qarabağ uğrunda müharibənin dayandırılmasına dair razılaşma ancaq daha çox sual doğurur. Vəziyyət təhlükəli şəkildə aydınlaşmamış və müəyyən olunmamış qalır, "status", suverenlik və hüquqi əsas kimi məsələlərlə bağlı suallar yaradır. Təxirə salınmış kimi görünsə də, bu həll olunmayan məsələlər həll olunmaqdan çox uzaqdır. "Status" perspektivindən kənar, təhlükəsizliklə bağlı müqavilədə nəzərdə tutulmayan və ya vurğulanmayan məsələlər barədə də əsaslı narahatlıq var. Məsələn, əvvəlki danışıqlara və silahsızlaşdırma və ya qoşunların çıxarılmasının izahına etinasız münasibətlə yanaşı Dağlıq Qarabağın qalan hissələrinin təhlükəsizliyinə dair aydınlıq yoxdur. Müharibədən sonrakı təhlükəsizliklə bağlı bir sıra digər fəsad və məsələlərlə də əlaqədar birbaşa danışıqlara və gələcək razılaşmalara aydın ehtiyac duyulur. Beləliklə, regional təhlükəsizlik və sabitliyin perspektivləri ən yaxşı halda qeyri-müəyyən və proqnozu mümkünsüz olaraq qalır.

-İkinci Qarabağ müharibəsində Rusiya Ermənistana müdafiə üçün dəstək vermədi və müharibənin Azərbaycan ərazisində getdiyini bildirdi. Qarabağın Azərbaycan ərasizi olduğu beynəlxalq aləm tərəfindən tanınır. Bu gün Qarabağda rus sülhməramlısı var. Amma onların mandatı müvəqqətidir. Sizcə, Qarabağın erməni əhalisi nə vaxta qədər rus sülhməramlısına arxalana biləcək? Yəni, bu, nə qədər dayanıqlı çıxış yolu sayıla bilər?
- Rusiya sülhməramlılarının birtərəfli qaydada yerləşdirilməsi Dağlıq Qarabağda hərbi mövcudluğa həmişə can atan Moskvanın mühüm qələbəsidir. Rusiyanın gücünün və regiondakı nüfuzunun gücləndirilməsi üçün buna əsas olduğunu nəzərə alanda, Rusiyanın bura qüvvələrinin yerləşdirilməsini yalnız 5 illik müddətlə məhdudlaşdırılacağı az ehtimallı görünür. Qeyd etmək vacibdir ki, hər bir konkret halda, Rusiya sülhməramlıları harada yerləşdirilməsindən asılı olmayaraq, heç vaxt həmin yerdən çıxmayıblar.

- Qarabağın erməni əhalisinin Azərbaycana inteqrasiyasını mümkün sayırsınızmı? Bunun əngəli nədir? Hansı hallar baş verərsə, bu inteqrasiya tezliklə baş tutar?
- Ermənistan yeni diplomatik strategiyanı sürətlə hazırlamağa başlamayana qədər, Qarabağın gələcəyi qeyri-müəyyən qalacaq. Bu olmasa, Qarabağ üçün iki çıxış yolunun qalacağı ehtimal olunur: ən yaxşı halda o, Cənubi Osetiya və ya Abxaziya kimi Rusiya protektoratı olacaq, kiçikdən bir az böyük, zəif Rusiya qarnizon dövləti kimi və ya ən pis halda, Qarabağ yeni Naxçıvana dönəcək, "bir vaxtlar erməni ərazisi" olan, indi isə Azərbaycanın nəzarəti və tabeliyində olan bir ərazi.

-Azərbaycandakı rəsmilər və analitiklər deyə bilər ki, Naxçıvan qarşı tərəfin "ərazi iddialarından" xilas edilən Azərbaycan bölgələrindən biridir. Bakı həmçinin, Azərbaycanın işğal altında olan 7 rayonunun müharibədən əvvəlki Ermənistanda "azad edilmiş ərazilər" adlandırıldığını söyləyə bilər. Qarabağ müharibədən əvvəl də Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisi idi, indi də belə olaraq qalır. İrəliyə doğru addım əlaməti olaraq Azərbaycan Ermənistandan Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün tanınmasını gözləyir. Sizcə bu, yaxın gələcəkdə və ya 5 və ya 10 ildə mümkündürmü?
-Rəsmi Ermənistan hökuməti heç vaxt Qarabağ bölgəsinin hüdudlarından kənarda olan Azərbaycan bölgələrini "azad edilmiş" kimi tanımamışdır. Bu siyasət əvvəlki hökumətin dövründə də eyni idi və indi də belə davam etməkdədir. Bu rayonlar, "təsir vasitəsi" kimi qəbul olunurdu, baxmayaraq ki, bəzi ictimai müzakirələrdə onları "azad olunmuş ərazilər" adlandırırdılar. Ermənistan tərəfindən Azərbaycan sərhədlərinin rəsmi olaraq tanınması diplomatiyaya qayıtmaqdan və Qarabağla bağlı müəyyən razılaşdırılmış kompromislərdən asılıdır.

-30 il ərzində qalib tərəf Ermənistan olub və sülh danışıqları üçün bəzi şərtlərini irəli sürüb və bildiyimiz kimi, münaqişə bu yolla həll oluna bilmədi. Bu gün rollar dəyşib, Azərbaycan qalib tərəfdir və şərtlər irəli sürür. Hər iki ölkənin ictimaiyyəti münasibətlərin normallaşması üçün daha 30 ildəmi gözləməli olacaq?
- Ermənistan Dağlıq Qarabağla bağlı diplomatik danışıqların bərpasına hazırlıqsız vəziyyətdə qalmaqdadır. Qarabağın qalıqlarını xilas etmək üçün diplomatik imkanlardan istifadə edilməsilə bağlı istənilən imkan itirilə bilər, çünki nə Ermənistanın, nə də Qarabağın diplomatik strategiyası yoxdur. Və buna bağlı olaraq da, Qarabağ üçün heç bir "yekun vəziyyət" hədəfinin olmaması mövcudur. Təəssüflər olsun ki, heç bir diplomatik strategiyası və ya heç bir dəqiq yekun vəziyyət hədəfi olmadan Ermənistan və Qarabağ silahsız və xəbərsiz bir şəkildə diplomatik döyüşə girirlər. Müharibədən sonrakı bir sıra digər mühüm məsələlər sazişə daxil edilmədiyindən, Ermənistan, Qarabağ və Azərbaycan arasında diplomatik danışıqların zəruriliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Bu, yalnız onu göstərir ki, döyüşlərin dayandırılmasından bir qədər geniş, lakin davamlı sülh razılaşmasından olduqca dar olan bu saziş müvəqqəti və məhdud xarakter daşıyır. Bu yeni müharibədən sonrakı reallıqda ATƏT-in Minsk Qrupunun missiyası və mandatı ilə bağlı yeni suallarla qarşılaşan bu vasitəçilik təşkilatının bir diplomatiya təsisatı kimi gələcəyi təhlükə altındadır. Eyni zamanda, bu diplomatik döyüş meydanı ATƏT-in Minsk qrupu həmsədrlərini də Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı qoyur. Hərbi qaliblər kimi, həm Azərbaycan, həm də Türkiyə Minsk qrupunu minimallaşdırmağa, hətta marqinallaşdırmağa çalışırlar. Amma tale elə gətirib ki, nə qədər ironik olsa da, məhz Rusiya Minsk Qrupunu, Fransa və Amerika həmsədrlərini xilas edə bilər. Rusiyanın belə bir addımı Rusiyanın iki fərqli aydın məqsədinə xidmət edərdi. Birincisi, ATƏT-in Minsk qrupunu bərpa etməklə Rusiya diplomatik öncül və təşəbbüs sahibi kimi Qərbdən diplomatik dividendlər alacaq və öz rolunu gücləndirəcək, çünki Fransa və ABŞ həmsədrləri Moskvanın liderliyini qəbul etməyə məcbur olacaqlar. İkincisi, amerikalılara və fransızlara müharibədən sonrakı Qarabağla bağlı diplomatik prosesə qoşulmaq dəvəti Rusiyanın regionda birtərəfli qaydada sülhməramlılarını yerləşdirməsini legitimləşdirəcək. Rusiyanın hərbi mövcudluğunun bu cür legitimliyi Rusiyanın Krımın ilhaqı ilə bağlı keçmiş addımlarının fəsadlarını üstələyəcək. Bu da Moskvaya "yükü bölüşdürməyə" imkan verərdi - ATƏT-in Minsk qrupunun dirçəlişi Aİ, BMT və müharibədən sonrakı sabitlik və bərpa xərclərini qarşılamaq üçün ATƏT donorlarının daha böyük konfransına yol aça bilərdi.

-Paşinyan hakimiyyətinin seçkiyə qədər müşahidə edilən kommunikasiyaların qurulmasına dəstək siyasətində bir dəyişiklik varmı, sizcə?
- Regional ticarətin və nəqliyyatın bərpası məsələsi iki əsas səbəbə görə vacibdir. Birincisi, bu, müharibədən sonrakı sabitlik üçün bütün tərəflərin qazandığı yeganə aydın ssenaridir - iqtisadi və ticarət imkanları hər iki tərəf üçün mühümdür - Ermənistana təcriddən çıxmaq üçün, Azərbaycana Qarabağ sərhədləri xaricində qazandığı rayonları inkişaf etdirmək üçün və eləcə də, regional reinteqrasiyanı istiqamətləndirmək və idarə etmək imkanına malik olan Rusiya üçün. İkincisi, bu, Ermənistanla Azərbaycan arasında müsbət diplomatik danışıqların yeganə sahəsidir ki, orada işçi qrupu Yerevanla Bakı arasında etimadın qurulması üçün bəzi ümidverici siqnallar verir. Beləliklə, iqtisadi stimullar və ticarət imkanları yeni və görünməmiş əhəmiyyət dərəcəsi səviyyəsinə qaldırılıb və indiyədək Qarabağ münaqişəsində bu, uzun müddət çatışmayan bir şey olub.